Giữa guồng quay hối hả của cuộc sống hiện đại, khi các thiết bị công nghệ và mạng xã hội dần chiếm lĩnh thời gian, văn hóa đọc đang đứng trước nhiều thách thức. Tuy nhiên, tại Hà Tĩnh, một mô hình đặc biệt vẫn âm thầm gìn giữ và lan tỏa tình yêu sách: đó là các thư viện dòng họ. Những “góc tri thức” giản dị này không chỉ là nơi lưu trữ sách mà còn là biểu tượng sống động của tinh thần hiếu học và sự gắn kết cộng đồng nơi làng quê.
Nơi Tri Thức và Tình Thân Giao Thoa: Những Thư Viện Dòng Họ Độc Đáo
Các mô hình thư viện dòng họ ở Hà Tĩnh đã chứng minh rằng tri thức và tình thân có thể hòa quyện, tạo nên những không gian học tập lý tưởng cho mọi thế hệ. Đây là những ví dụ điển hình về việc duy trì một phong trào văn hóa đọc bền vững.
Thư viện Họ Nguyễn Đình: Biểu tượng tinh thần hiếu học tại Mai Phụ
Tại thôn Châu Hạ, xã Mai Phụ, thư viện họ Nguyễn Đình là một minh chứng sống động. Hơn 8 năm trước, trong quá trình trùng tu nhà thờ, các cụ cao niên và con cháu đã quyết định dành riêng một khoảng sân để xây dựng thư viện. Anh Nguyễn Đình Tịnh, người quản lý thư viện và là một thành viên của dòng họ, chia sẻ về sự hình thành của tủ sách này.
Với hơn 3.000 đầu sách đa dạng thể loại, được đóng góp từ kinh phí và sách vở của mọi người, thư viện đã trở thành điểm đến quen thuộc của con cháu trong họ và bà con trong thôn. Không gian mở với bàn ghế thoải mái tạo điều kiện lý tưởng cho việc đọc sách, trao đổi kiến thức. Sự ra đời của thư viện này cũng đồng điệu với Đề án Phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng của Chính phủ, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa ở vùng nông thôn.
Tủ Sách Cố Khang: Vẹn nguyên truyền thống khoa bảng dòng họ Nguyễn ở Hồng Lộc
Một câu chuyện khác không kém phần ý nghĩa là mô hình “Tủ sách cố Khang” tại thôn Tân Trung, xã Hồng Lộc, gắn liền với truyền thống của dòng họ Nguyễn ở Đỉnh Lự. Lịch sử dòng họ bắt đầu từ giữa thế kỷ XVI khi ông Nguyễn Phúc Đối đến lập nghiệp. Đặc biệt, cố Nguyễn Khang, dù xuất thân nghèo khó và không biết chữ, lại là người thấm nhuần sâu sắc giá trị của việc học.
Ông đã dành mọi tâm sức và của cải để con cháu được đèn sách, mời thầy về nhà dạy chữ Hán, Quốc ngữ, và khuyến khích con cháu thi cử đỗ đạt. Nhờ đó, nhiều thế hệ con cháu của cố Khang đã trở thành những trí thức uyên bác, đóng góp lớn cho quê hương, đất nước.
Trước Cách mạng Tháng Tám 1945, gia đình cố Khang đã xây dựng một tủ sách hàng trăm đầu sách và báo chí. Dù tủ sách gốc bị mai một do chiến tranh và thiên tai, truyền thống hiếu học vẫn được con cháu gìn giữ. Hiện nay, “Tủ sách dòng họ” này đã được tái lập với gần 1.000 đầu sách thuộc nhiều lĩnh vực, phục vụ không chỉ con cháu mà cả bà con lối xóm. Anh Nguyễn Ngọc Hùng, cháu của cố Khang, mong muốn tủ sách sẽ khuyến khích thế hệ trẻ chăm chỉ đọc sách, nâng cao kiến thức.
Sân nhà cố Khang thường rộn ràng tiếng đọc sách của học sinh vào những buổi chiều hay cuối tuần. Tủ sách cũng nhận được sự quan tâm từ Thư viện tỉnh với việc tặng thêm sách, mong muốn văn hóa đọc tiếp tục phát triển mạnh mẽ.
Phát Triển Văn Hóa Đọc: Hạt Giống Tri Thức Bền Bỉ Nơi Làng Quê Hà Tĩnh
Các tủ sách, thư viện dòng họ tại Hà Tĩnh không chỉ là nơi lưu giữ tài liệu mà còn là những “hạt giống” tri thức bền bỉ, góp phần định hình nhân cách và trí tuệ cho các thế hệ. Trong bối cảnh công nghệ số bùng nổ, vai trò của chúng càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
Lan tỏa giá trị và sự cần thiết trong kỷ nguyên số
Trong khi nhiều người trẻ ngày càng xa rời sách giấy để tìm đến các hình thức giải trí trực tuyến, những thư viện dòng họ này vẫn kiên trì giữ lửa cho văn hóa đọc. Em Nguyễn Hồ Ngọc Chi, học sinh Trường Tiểu học Tân Lộc (Hồng Lộc), chia sẻ rằng ngoài thư viện trường, em còn tìm thấy nhiều điều hay, bổ ích tại thư viện cố Khang, phục vụ cho việc học tập và cuộc sống. Điều này cho thấy sức hút và giá trị bền vững của sách trong cộng đồng.
Bên cạnh các mô hình đã nêu, Hà Tĩnh còn tự hào với nhiều tủ sách dòng họ, gia đình tiêu biểu khác như tủ sách dòng họ Phan Huy, tủ sách gia đình Giáo sư Nguyễn Chương Thâu, Đoàn Tử Hoan. Những sáng kiến này đã duy trì hoạt động hiệu quả trong nhiều năm, đóng góp tích cực vào phong trào khuyến học, khuyến tài và sự phát triển chung của quê hương.
Bảo tàng Hoa Cương – Điểm sáng tri thức và văn hóa ở Lộc Hà
Đặc biệt phải kể đến Bảo tàng Hoa Cương (xã Lộc Hà) của thầy giáo Nguyễn Quang Cương. Khởi nguồn từ Nhà khuyến học Hoa Cương năm 2004 với gần 20.000 đầu sách, thầy Cương đã kiến tạo một không gian học thuật và văn hóa giữa vùng quê. Đến năm 2017, không gian này phát triển thành Bảo tàng Hoa Cương, nơi trưng bày hàng nghìn hiện vật, tư liệu, hình ảnh và bút tích phong phú về văn hóa – lịch sử Việt Nam.
Nơi đây không chỉ là kho tàng tri thức mà còn là địa chỉ học tập, nghiên cứu lý tưởng cho học sinh, giáo viên và người dân. Nhà khuyến học Hoa Cương từng được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đánh giá là thư viện tư nhân tiêu biểu nhất cả nước. Năm 2024, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam đã xác lập đây là bảo tàng ngoài công lập có bộ sưu tập hiện vật đa chất liệu với chủ đề đa dạng nhất cả nước, một niềm tự hào lớn cho tâm huyết của người thầy giáo yêu quê hương.
Phát huy Văn hóa Đọc và Gìn giữ Tinh hoa Làng Quê
Trong một thế giới mà văn hóa đọc đang đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt từ các nền tảng kỹ thuật số, các thư viện dòng họ và tủ sách gia đình ở Hà Tĩnh vẫn kiên định thắp sáng ngọn lửa tri thức. Mỗi trang sách được mở ra tại đây là một viên gạch quý giá, góp phần xây dựng nền móng kiến thức và đạo đức cho các thế hệ tương lai. Điều này khẳng định tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đọc trong cộng đồng, đặc biệt là ở những vùng nông thôn.
Ông Lê Viết Bình, Phó Chủ tịch UBND xã Hồng Lộc (Hà Tĩnh), nhấn mạnh: “Chúng tôi đánh giá cao vai trò của các tủ sách dòng họ trong việc phát huy truyền thống văn hóa, góp phần xây dựng nông thôn mới và tạo nên nét đẹp văn hóa của làng quê.” Đây chính là động lực để những “góc tri thức” này tiếp tục lan tỏa, nuôi dưỡng tâm hồn và trí tuệ Việt.
